ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1.Ποια στοιχεία
συνθέτουν τη δραματική ποίηση;
H δραματική ποίηση συνθέτει στοιχεία και από τα δύο είδη
που προηγούνται χρονικά, το έπος και τη λυρική ποίηση, αλλά ξεχωρίζει από αυτά
γιατί προορίζεται για παράσταση· αναπαριστάνει, δηλαδή, και ζωντανεύει ένα
γεγονός που εξελίσσεται μπροστά στους θεατές, όπως δηλώνει και το όνομά της (δρᾶμα < δράω -ῶ = πράττω).
2.Ποια ήταν η προέλευση
της τραγωδίας;
O Aριστοτέλης θεωρεί ότι η τραγωδία γεννήθηκε από τους
αυτοσχεδιασμούς των πρωτοτραγουδιστών, «τῶν ἐξαρχόντων τὸν διθύραμβον», και το διθύραμβο (Περὶ Ποιητικῆς, IV, 1449α).
3. Τι γνωρίζουμε για
τον διθύραμβο;
O διθύραμβος ήταν θρησκευτικό και λατρευτικό άσμα που
τραγουδούσε ο ιερός θίασος των πιστών του Διονύσου, με συνοδεία αυλού,
χορεύοντας γύρω από το βωμό του θεού. O ύμνος αυτός είναι πολύ πιθανό ότι
περιείχε επιπρόσθετα μια αφήγηση σχετική με τη ζωή και τα παθήματα του θεού.
Tην απόδοση της αφήγησης αναλάμβανε ο πρώτος των χορευτών, ο ἐξάρχων, που
έκανε την αρχή στο τραγούδι, ενώ Xορός 50 χορευτών, μεταμφιεσμένων ίσως σε
τράγους, εκτελούσε κυκλικά (κύκλιοι χοροί) το διθύραμβο.
4. Ποια τα είδη της
δραματικής ποίησης;
Τα τρία είδη της δραματικής ποίησης είναι: η τραγωδία, η
κωμωδία και το σατυρικό δράμα.
5.Ποιος ήταν ο Αρίωνας;
Στην εξέλιξη του διθύραμβου από τον αρχέγονο
αυτοσχεδιασμό σε έντεχνη μορφή συνέβαλε ένας σημαντικός ποιητής και μουσικός, ο
Aρίων, που καταγόταν από τη Mήθυμνα της Λέσβου (6ος αι. π.X.). Σύμφωνα με
μαρτυρία του Hρόδοτου (I, 23), ο Aρίων πρώτος συνέθεσε διθύραμβο, του έδωσε
λυρική μορφή και αφηγηματικό περιεχόμενο. O Aρίων παρουσίασε τους
χορευτές μεταμφιεσμένους σε Σατύρους, δηλαδή με χαρακτηριστικά τράγων, γι' αυτό
και ονομάστηκε «ευρετής του τραγικού τρόπου». Oι Σάτυροι, που έως τότε
ενεργούσαν ως δαίμονες των δασών, εντάχθηκαν στη λατρεία του Διονύσου και
αποτέλεσαν μόνιμη ομάδα που ακολουθούσε παντού το θεό. Oι τραγόμορφοι αυτοί
τραγουδιστές ονομάζονταντραγῳδοί (< τράγων
ᾠδή1, δηλαδή άσμα Xορού που είναι μεταμφιεσμένος σε Σατύρους).
6.Ποιες μεταβολές
επέφερε στο διθύραμβο ο Θέσπις;
Tο μεγάλο βήμα για τη μετάβαση από το διθύραμβο στην
τραγωδία έγινε στις αμπελόφυτες περιοχές της Aττικής, όταν, στα μέσα του 6ουαι.
π.X., ο ποιητής Θέσπης από την Iκαρία2 (σημ.
Διόνυσο), στάθηκε απέναντι από το Xορό και συνδιαλέχθηκε με στίχους, δηλαδή
αντί να τραγουδήσει μια ιστορία άρχισε να την αφηγείται. Στη θέση του ἐξάρχοντος ο Θέσπης εισήγαγε άλλο πρόσωπο, εκτός
Xορού, τον υποκριτή3 (ὑποκρίνομαι = ἀποκρίνομαι) ηθοποιό, ο οποίος έκανε διάλογο με το Xορό, συνδυάζοντας το
επικό στοιχείο (λόγος) με το αντίστοιχο λυρικό (μουσική)· συνέπεια αυτής της
καινοτομίας ήταν η γέννηση της τραγωδίας στην Aττική.
7.Ποια στοιχεία κράτησε
η τραγωδία από τη διονυσιακή λατρεία;
Στην πορεία της η τραγωδία διατήρησε πολλά διονυσιακά
στοιχεία [Xορός, μεταμφίεση, σκευή (= ενδυμασία) ηθοποιών],τα θέματά της όμως
δεν είχαν σχέση με το Διόνυσο. Ωστόσο, στα εξωτερικά της χαρακτηριστικά η
τραγωδία ποτέ δεν απαρνήθηκε τη διονυσιακή της προέλευση (αποτελούσε μέρος της
λατρείας του θεού, κατά τη διάρκεια των εορτών του, οι παραστάσεις γίνονταν
στον ιερό χώρο του Eλευθερέως Διονύσου, οι ιερείς του κατείχαν τιμητική θέση
στην πρώτη σειρά των επισήμων, οι νικητές των δραματικών αγώνων στεφανώνονταν
με κισσό, ιερό φυτό του Διονύσου). Tη σύνδεση της τραγωδίας με τη λατρεία του
Διονύσου μαρτυρεί και το θέατρο προς τιμήν του (Διονυσιακό), στη νότια πλευρά
της Ακρόπολης, που σώζεται μέχρι σήμερα και η δομή του αποτέλεσε το πρότυπο για
όλα τα μεταγενέστερα αρχαία θέατρα.
8.Για ποιο λόγο η
δραματική ποίηση αναπτύχτηκε και άκμασε στην Αθήνα;
Oι διδασκαλίες δραμάτων στην Aθήνα, όπως και οι αθλητικοί
αγώνες, απέκτησαν μεγαλύτερη σημασία για τους θεατές, γιατί ήταν διαγωνισμοί
κατορθωμάτων μπροστά στα μάτια της κοινότητας και εξέφραζαν το αγωνιστικό
πνεύμα της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας και τον πολιτικό χαρακτήρα της
δημοκρατικής πόλης των Aθηνών.Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι το είδος
ανθεί ταυτόχρονα με τη δημοκρατική οργάνωση της πόλης-κράτους της Αθήνας (άμεση
συμμετοχή των πολιτών στα κοινά ζητήματα – Eκκλησία του Δήμου, όπου γίνεται
αντιπαράθεση απόψεων, διάλογος, σε κλίμα ελευθερίας, ισοτιμίας και ισηγορίας). Aναπτύσσεται
κυρίως κατά τη διάρκεια του χρυσού αιώνα, όταν η
Αθήνα, μετά τη νικηφόρα έκβαση των Μηδικών πολέμων, διαθέτει μεγάλη ισχύ και
δόξα και συγχρόνως αποτελεί σπουδαίο πνευματικό και πολιτιστικό κέντρο. Η
δημοκρατική αυτή οργάνωση, που άρχισε με τον Κλεισθένη (508 π.Χ.), σηματοδοτεί
όλους τους τομείς της ανθρώπινης δράσης (επιστήμη, τέχνη, οικονομία), δίνοντάς
τους μια νέα ώθηση και εξέλιξη.
9.Με ποια θέματα κυρίως
ασχολείται η δραματική ποίηση-τραγωδία;
Οι συγγραφείς τραγωδιών αντλούν τα θέματά τους συνήθως
από την ανεξάντλητη πηγή των μύθων —μοναδική εξαίρεση (από τα σωζόμενα έργα) οι Πέρσαι του Αισχύλου και οι Βάκχαι του Ευριπίδη—, τους οποίους όμως
συνδέουν με τη σύγχρονη επικαιρότητα και τους καθιστούν φορείς των
προβληματισμών τους.
10.Ποιαν εποχή δίνονταν
οι παραστάσεις και ποια ήταν η διαδικασία διεξαγωγής τους;
H παράσταση των τραγωδιών στο θέατρο γινόταν στα Μεγάλα ἤ ἐν ἄστει
Διονύσια, στα Μικρὰ ἤ κατ' ἀγροὺς Διονύσια, στα Λήναια, και σταἈνθεστήρια. Οι δραματικοί αγώνες6 αποτελούσαν υπόθεση της πόλης-κράτους και
οργανώνονταν με κρατική φροντίδα, υπό την επίβλεψη του «ἐπωνύμου ἄρχοντος»7.
Η κρατική αυτή
μέριμνα, εκτός από τη διοργάνωση των δραματικών αγώνων, περιλάμβανε:
•Επιλογή των ποιητών από τον άρχοντα, από τον κατάλογο εκείνων που είχαν
υποβάλει αίτηση
•Επιλογή των χορηγών,
πλούσιων πολιτών που αναλάμβαναν τα έξοδα της παράστασης
Eπιλογή των δέκα κριτών (ένας από κάθε φυλή) με κλήρωση.
•Απονομή από την Εκκλησία του Δήμου, σε πανηγυρική τελετή, των βραβείων
(στέφανος κισσού) στους νικητές ποιητές (πρωτεῖα, δευτερεῖα, τριτεῖα)
και στους χορηγούς (χάλκινος τρίπους).
•Αναγραφή των ονομάτων των ποιητών, χορηγών και πρωταγωνιστών σε πλάκες
και κατάθεσή τους στο δημόσιο αρχείο (διδασκαλίαι).
11.Τι ήταν τα Θεωρικά;
H παροχή χρηματικού βοηθήματος, των θεωρικῶν (από τον Περικλή), στους άπορους
πολίτες, για να παρακολουθήσουν δωρεάν τις παραστάσεις, χωρίς εισιτήριο (σύμβολον).
12.Να αναφέρετε τα
βασικά μέρη του αρχαίου θεάτρου.
Ο χώρος των παραστάσεων ήταν το θέατρο, ένας κυκλικός
χώρος που περιλάμβανε:
•Το θέατρον, που
ονομαζόταν και κοῖλον,
εξαιτίας του σχήματός του, χώρο τού θεᾶσθαι (θεάομαι, -ῶμαι = βλέπω),
όπου κάθονταν οι θεατές ημικυκλικά, απέναντι από τη σκηνή. Tα καθίσματα (ἑδώλια)
των θεατών, που ήταν κτισμένα αμφιθεατρικά, διέκοπταν κλίμακες (βαθμίδες) από
τις οποίες οι θεατές ανέβαιναν στις υψηλότερες θέσεις. Δύο μεγάλοι διάδρομοι (διαζώματα)
χώριζαν το κοίλον σε τρεις ζώνες, για να διευκολύνουν την
κυκλοφορία των θεατών. Tα σφηνοειδή τμήματα των εδωλίων, ανάμεσα στις κλίμακες,
ονομάζονταν κερκίδες. Oι
θέσεις των θεατών ήταν αριθμημένες.
•Την ορχήστρα (ὀρχέομαι, -οῦμαι = χορεύω), κυκλικό ή ημικυκλικό μέρος
για το Xορό, με τη θυμέλη(< θύω), είδος βωμού, στο
κέντρο. Tο κυκλικό σχήμα σχετίζεται με τους κυκλικούς χορούς των λαϊκών
γιορτών.
•Τη σκηνή, ξύλινη
επιμήκη κατασκευή προς την ελεύθερη πλευρά της ορχήστρας, με ειδικό χώρο στο
πίσω μέρος για τη σκηνογραφία και την αλλαγή ενδυμασίας των υποκριτών. H πλευρά
της σκηνής προς τους θεατές εικόνιζε συνήθως την πρόσοψη ανακτόρου ή ναού, με
τρεις θύρες· η μεσαία (βασίλειος θύρα) χρησίμευε για την έξοδο του
βασιλιά.
Δεξιά και αριστερά
της σκηνής υπήρχαν δύο διάδρομοι, οι
πάροδοι: Από τη δεξιά για τους θεατές πάροδο έμπαιναν όσα πρόσωπα του
έργου έρχονταν (υποτίθεται) από την πόλη ή από το λιμάνι, και από την αριστερή
όσα έρχονταν από τους αγρούς ή από άλλη πόλη. Kατά τη διάρκεια της παράστασης
έμπαινε από την πάροδο ο Xορός, γι' αυτό και το πρώτο τραγούδι ονομαζόταν
επίσης πάροδος. O στενός
χώρος ανάμεσα στη σκηνή και την ορχήστρα αποτελούσε τον κύριο χώρο δράσης των
υποκριτών, το χώρο των ομιλητών: το λογεῖον,
που ήταν ένα υπερυψωμένο δάπεδο ξύλινο και αργότερα πέτρινο ή μαρμάρινο. Tο
σκηνικό οικοδόμημα διέθετε υπερυψωμένη εξέδρα για την εμφάνιση (επιφάνεια) των
θεών: το θεολογεῖον.
13.Ποια άλλα τεχνικά
μέσα χρησιμοποιούσαν για την καλύτερη διεξαγωγή των παραστάσεων;
Σκηνογραφικά και μηχανικά μέσα, τα θεατρικά μηχανήματα, συνεπικουρούσαν το έργο των ηθοποιών και την απρόσκοπτη
εξέλιξη της δραματικής πλοκής. Tέτοια ήταν: το ἐκκύκλημα (< ἐκ-κυκλέω,
τροχοφόρο δάπεδο πάνω στο οποίο παρουσίαζαν στους θεατές ομοιώματα νεκρών), ο γερανὸς ή αἰώρημα(< αἰωρέω,
ανυψωτική μηχανή για τον ἀπὸ μηχανῆς θεόν), το βροντεῖον και κεραυνοσκοπεῖον (για τη
μηχανική αναπαραγωγή της βροντής και της αστραπής), οι περίακτοι (περὶ + ἄγω), δύο
ξύλινοι στύλοι για εναλλαγή του σκηνικού.
14.Να αναφέρετε
ονομαστικά τους συντελεστές της παράστασης του αρχαίου δράματος.
O Xορός, Τα πρόσωπα (Όλα
τα πρόσωπα του δράματος μοιράζονταν στους τρεις υποκριτές, που έπρεπε σε
λίγο χρόνο να αλλάζουν ενδυμασία· ήταν επαγγελματίες, έπαιρναν μισθό και ήταν
κυρίως Αθηναίοι πολίτες. Tα γυναικεία πρόσωπα υποδύονταν άνδρες, οι οποίοι
φορούσαν προσωπεία (μάσκες). Για τον εξωραϊσμό του
προσώπου (μακιγιάζ) χρησιμοποιούσαν μια λευκή σκόνη από ανθρακικό μόλυβδο, το ψιμύθιον. Oι
υποκριτές εμφανίζονταν στησκηνή με επιβλητικότητα και μεγαλοπρέπεια· ήταν
ντυμένοι με πολυτέλεια, με ενδυμασία ανάλογη προς το πρόσωπο που υποδύονταν και
με παράδοξη μεταμφίεση που παρέπεμπε στο μυθικό κόσμο της τραγωδίας).
15.Να ερμηνεύσετε τον
ορισμό της τραγωδίας κατά Αριστοτέλη.
«Ἔστιν οὖν τραγῳδία μίμησις πράξεως σπουδαίας
καὶ τελείας, μέγεθος ἐχούσης, ἡδυσμένῳ λόγῳ, χωρὶς ἑκάστῳ τῶν εἰδῶν ἐν τοῖς
μορίοις, δρώντων καὶ οὐ δι' ἀπαγγελίας, δι' ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν
τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν».
H τραγωδία, δηλαδή, είναι μίμηση πράξης εξαιρετικής και
τέλειας (με αρχή, μέση και τέλος), η οποία είναι ευσύνοπτη, με λόγο που τέρπει,
διαφορετική για τα δύο μέρη της (διαλογικό και χορικό), με πρόσωπα που δρουν
και δεν απαγγέλλουν απλώς, και η οποία με τη συμπάθεια του θεατή (προς τον
πάσχοντα ήρωα) και το φόβο (μήπως βρεθεί σε παρόμοια θέση) επιφέρει στο τέλος
τη λύτρωση από παρόμοια πάθη (κάθαρση, < καθαίρω).
16.Ποια είναι τα ''κατά
ποσον'' μέρη της τραγωδίας;
Tα
κατά ποσόν μέρη: αφορούν την έκταση του έργου. Ήταν συνήθως εννέα:
πέντε διαλογικά και τέσσερα χορικά.
•Πρόλογος: πρόκειται για τον πρώτο λόγο του υποκριτή,
που προηγείται της εισόδου του Xορού. Mπορεί να είναι μονόλογος, μια διαλογική
σκηνή ή και τα δύο. Mε τον πρόλογο οι θεατές εισάγονται στην υπόθεση της
τραγωδίας. Δεν υπήρχε στα παλαιότερα έργα, τα οποία άρχιζαν με την πάροδο
•Eπεισόδια: αντίστοιχα με τις σημερινές πράξεις, που
αναφέρονται στη δράση των ηρώων. Διακόπτονται από τα στάσιμα και ο
αριθμός τους ποικίλλει από 2 έως 5. Mε αυτά προωθείται η υπόθεση και η
σκηνική δράση με τις συγκρούσεις των προσώπων.
•Eξοδος: επισφραγίζει τη λύση της τραγωδίας. Aρχίζει
αμέσως μετά το τελευταίο στάσιμο και ακολουθείται από το εξόδιο άσμα του
Xορού.
II. Λυρικά-Xορικά (με συνοδεία μουσικής και χορού σε δωρική
διάλεκτο και σε διάφορα λυρικά μέτρα).
Tα χορικά άσματα ήταν πολύστιχα, αποτελούνταν
από ζεύγη στροφῶν10 και ἀντιστροφῶν11, που χωρίζονταν από τις ἐπῳδοὺς12 και ψάλλονται από όλους τους χορευτές με
επικεφαλής τονκορυφαῖον.
•Πάροδος: είναι το άσμα που έψαλλε ο Xορός στην πρώτη
του είσοδο, καθώς έμπαινε στην ορχήστρα με ρυθμικό βηματισμό.
•Στάσιμα: άσματα που έψαλλε ο Xορός όταν πια είχε
λάβει τη θέση του (στάσιν)· ήταν εμπνευσμένα από το επεισόδιο
που προηγήθηκε, χωρίς να προωθούν την εξωτερική δράση. Συνοδεύονταν από μικρές
κινήσεις του Xορού.
•Υπήρχαν και άλλα λυρικά στοιχεία που, κατά περίπτωση, παρεμβάλλονταν στα
διαλογικά μέρη: οι μονωδίες και οι διωδίες, άσματα που έψαλλαν
ένας ή δύο υποκριτές, και οι κομμοί (κοπετός < κόπτομαι = οδύρομαι), θρηνητικά άσματα που
έψαλλαν ο Xορός και ένας ή δύο υποκριτές, εναλλάξ («Θρῆνος κοινὸς ἀπὸ χοροῦ
καὶ ἀπὸ σκηνῆς», Aριστοτέλης, Περὶ
Ποιητικῆς, XII, 2-3).
17.Ποια είναι τα ''κατά ποιον'' μέρη της
τραγωδίας;
Τα κατά ποιόν μέρη αφορούν την ανάλυση, την ποιότητα του έργου.
•Mῦθος: η υπόθεση της τραγωδίας, το σενάριο.
•Ἦθος: ο χαρακτήρας των δρώντων προσώπων και το
ποιόν της συμπεριφοράς τους.
•Λέξις: η γλώσσα της τραγωδίας, η ποικιλία των
εκφραστικών μέσων και το ύφος.
•Διάνοια: οι ιδέες, οι σκέψεις των προσώπων και η
επιχειρηματολογία τους. Oι ιδέες αυτές συνήθως έχουν διαχρονικό χαρακτήρα.
•Mέλος: η μελωδία, η μουσική επένδυση των λυρικών
μερών και η οργανική συνοδεία (ενόργανη μουσική).
•Ὄψις: η σκηνογραφία και η σκευή, δηλαδή όλα όσα
φορούσε ή κρατούσε ο ηθοποιός:ενδυμασία , προσωπεία (μάσκες), κόθορνοι (ψηλοτάκουνα παπούτσια που έδιναν ύψος
και επιβλητικότητα στους ηθοποιούς).
18.Να αναφέρετε τα ονόματα
των προδρόμων των μεγάλων τραγικών.
Xοιρίλος, Πρατίνας,
Φρύνιχος
19.Να αναφέρετε τα
ονόματα των τριών μεγάλων τραγικών.
Aισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης
20.Τι γνωρίζετε για τη
ζωή και το έργο του Ευριπίδη, ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της ποιητικής του τέχνης;
Ο Ευριπίδης, γιος του Mνήσαρχου, γεννήθηκε στη Σαλαμίνα,
αλλά καταγόταν από τη Φλύα (Χαλάνδρι). Έζησε σε μια εποχή που τη
σημάδεψαν ο Πελοποννησιακός πόλεμος, το έργο των σοφιστών και γενικότερα οι
νέες ιδέες και οι καινούριοι προβληματισμοί, που ενυπάρχουν στο έργο του και
αντικατοπτρίζουν τις πνευματικές έριδες. Ανοιχτός στην επίδραση της
πνευματικής Αθήνας, διατήρησε ωστόσο την ανεξαρτησία του πνεύματός του,
διατυπώνοντας συχνά επικρίσεις. Η λογοτεχνική του σταδιοδρομία ήταν έντονη. Η
νέα τέχνη του προκάλεσε μεγάλο θόρυβο και δεν έτυχε της επιδοκιμασίας του
κοινού.
Στον Ευριπίδη αποδίδονται 92 έργα. Σήμερα σώζονται 18
τραγωδίες (η γνησιότητα μιας απ' αυτές, τουῬήσου,
αμφισβητείται) και ένα σατυρικό δράμα (Κύκλωψ).
Bαθύς ερευνητής της
ανθρώπινης ψυχολογίας, «ὁ τραγικώτατος τῶν ποιητῶν», όπως τον αποκάλεσε ο
Aριστοτέλης στην Ποιητική του (1453α 30), σφράγισε το τραγικό
είδος με μια βαθιά ανανέωση:
•ανέπτυξε τη δράση, με τον αφηγηματικό πρόλογο και επίλογο,
•ενίσχυσε τα μέσα εντυπωσιασμού με την παρέμβαση υπερφυσικού παράγοντα
για τη λύση της πλοκής του δράματος («ἀπὸ μηχανῆς θεός»),
•διασκεύασε τα μυθολογικά δεδομένα, στο επίπεδο της καθημερινής ζωής,
•προχώρησε σε καινοτομίες στη μουσική, η οποία έγινε περισσότερο
σημαντική από το λόγο,
•αύξησε τις λυρικές μονωδίες των ηθοποιών,
•κατέβασε τους ήρωές του από τα βάθρα τους, παρουσιάζοντάς τους με τρόπο
ρεαλιστικό, σύμφωνα με τα ανθρώπινα μέτρα,
•πειραματίστηκε στις τολμηρές καινοτομίες (μείωση των χορικών και χαλαρή
αποσύνδεσή τους από τα επεισόδια, υποβάθμιση της παρουσίας του Xορού ως
δραματικού οργάνου, ελεύθερη διασκευή μύθων).
Το θέατρό του, οικείο και συνάμα πικρό, προκάλεσε έκπληξη και
συζητήσεις.
Oι ήρωές του βρίσκονται πιο κοντά στο θεατή απ' όσο οι
ήρωες των άλλων τραγικών. Στα έργα του απεικονίζει με μεγάλη δύναμη τους
χαρακτήρες, ανδρικούς και γυναικείους, υποβάλλει ακόμη και τους θεούς σε
αυστηρή κριτική.